Tekst złożony do czasopisma „Wgląd”
Prawne aspekty władzy rodzicielskiej
Znajomość podstaw prawa rodzinnego bywa nieodzowna psychologom, pedagogom, pracownikom socjalnym i innym przedstawicielom nauk humanistycznych i społecznych. Wiedzę taką powinni również posiadać lekarze psychiatrzy. Spektrum zadań z jakim stykają się przedstawiciele powyższych zawodów w trakcie pracy z rodziną jest szerokie i obejmuje następujące obszary:
- codzienna praktyka poradnictwa psychologicznego/psychoterapii, gdzie bardzo często do psychologa/psychoterapeuty zgłaszają się osoby w kryzysie życiowym na tle toczącego się rozwodu i walki prawnej o opiekę nad dziećmi,
- opiniowanie na polecenie sądu rodzinnego w charakterze biegłego sądowego,
- praca w opiniodawczych zespołach sądowych specjalistów (przed 2015 roku nazywanych „rodzinnymi ośrodkami diagnostyczno-konsultacyjnymi”),
- prowadzenie mediacji w sprawach rodzinnych.
Celem artykułu jest przybliżenie przedstawicielom wymienionych powyżej grup zawodowych wybranych aspektów prawa rodzinnego. Jednym z istotnych w jego ramach pojęć jest pojęcie „władzy rodzicielskiej”.
Czym jest władza rodzicielska?
Art. 95§1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego stanowi, że „władza rodzicielska obejmuje w szczególności obowiązek i prawo rodziców do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka oraz do wychowania dziecka, z poszanowaniem jego godności i praw”. Natomiast dziecko pozostające pod władzą rodzicielską „winno rodzicom posłuszeństwo, a w sprawach, w których może samodzielnie podejmować decyzje i składać oświadczenia woli, powinno wysłuchać opinii i zaleceń rodziców formułowanych dla jego dobra”. (art. 95§2 Krio). Kodeks wskazuje rozwój fizyczny i duchowy jako obszary troski rodziców wskazując jednocześnie, że rodzice powinni należycie przygotować dziecko do pracy dla dobra społeczeństwa, mające na względzie jest predyspozycje (art. 96§1 krio). W tym miejscu należy zastrzec, iż niektórzy znawcy i praktycy prawa rodzinnego kontestują definicję kodeksową wskazując, że pojęcie pieczy i władzy nie powinny być traktowane jako tożsame; że piecza to sprawowanie opieki a władza to decydowanie/współdecydowanie o sprawach dziecka.
Gdy rodzice nie mogą się porozumieć…
Kodeks reguluje, że rodzice o istotnych sprawach dziecka rozstrzygają wspólnie. Problem pojawia się w przypadku rozbieżności zdań rodziców posiadających pełnię władzy rodzicielskiej odnośnie tego jaka decyzja/która opcja postępowania jest zgodna z interesem dziecka. Dla przykładu rodzice mogą się różnić w kwestii zdania na temat tego: -do której szkoły powinno chodzić dziecko, -czy powinno mieć wyrobiony paszport i wyjechać na jakiś czas za granicę, -czy powinno zostać poddane operacji itd. W sytuacji, gdy rodzice nie mogą dojść do porozumienia w kwestiach istotnych dla dobra dziecka, daną sprawę rozstrzyga sąd.
Sprawa władzy rodzicielskiej komplikuje się również w sytuacji rozwodu małżonków. Obligatoryjną częścią wyroku rozwodowego jest rozstrzygnięcie w kwestii władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem małżonków (art. 58§1 Krio). Powyżej cytowany artykuł dopuszcza przedłożenie przez małżonków porozumienia o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywania kontaktów z dzieckiem po rozwodzie. Praktyka sądowa pokazuje, że rozwiązanie polegające na przedłożeniu sądowi tak zwanego „porozumienia rodzicielskiego” jest często stosowanym rozwiązaniem. Ma to najczęściej miejsce w sytuacji gdy strony zgodnie wnioskują o rozwiązanie małżeństwa bez orzekania o winie, i gdy porozumiały się odnośnie sposobu sprawowania władzy rodzicielskiej. Powszechną praktyką jest również, że sąd bada czy porozumienie rodzicielskie będzie faktycznie realizowane i czy jest ono zgodne z dobrem dziecka. Sąd – zarówno na etapie rozwodu jak i późniejszym – może powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, ograniczając władzę drugiego rodzica. Rodzic, któremu ograniczono władzę może mieć jednak pozostawione domeny życia dziecka, na które będzie miał wpływ, na przykład prawo do współdecydowania o sposobie leczenia dziecka czy współdecydowania o wyborze szkoły. Jeśli władza rodzicielska nie może być wykonywania z powodu trwałej przeszkody lub rodzice nadużywają władzy rodzicielskiej sąd opiekuńczy pozbawia rodziców (lub jednego z nich) władzy rodzicielskiej (art. 111§1 krio). W praktyce często bywa też tak, że władza odbierana jest rodzicowi, który nie interesuje się dzieckiem i nie utrzymuje z nim kontaktu.
Piecza naprzemienna
Jako, że piecza jest najistotniejszym elementem władzy rodzicielskiej warto w tym miejscu krótko omówić zyskujące na popularności w perspektywie ostatnich kilku lat rozwiązanie nazywane „pieczą naprzemienną”. Jego istotą jest zamieszkiwanie dziecka pod pieczą jednego i drugiego rodzica w równoważnych, powtarzających się okresach czasu (np. dwa tygodnie u ojca, dwa tygodnie u matki), przy czym obojgu rodzicom musi przysługiwać pełnia władzy rodzicielskiej (Kędziera & Stępień, 2008). Rozwiązanie to zapoczątkowane zostało w USA, gdzie wypracowano praktykę polegającą na tym, że rodzice po rozwodzie wynajmowali jeden dom, w którym dzieci zamieszkiwały na stałe, a zmieniali się w powtarzających się okresach czasu matka z ojcem.
Najczęściej w opracowaniach na temat opieki naprzemiennej podaje się przykłady „dwa tygodnie u matki, dwa tygodnie u ojca”, „miesiąc u matki, miesiąc u ojca”. Praktyka życiowa pokazuje jednak, że strony potrafią wypracować zadziwiające, nietypowe rozwiązania, które w konkretnym przypadku dobrze się sprawdzają i są dostosowane do realiów (zwłaszcza szkoły dziecka czy pracy rodziców). Przykład: dziecko poniedziałek i wtorek spędza u ojca; środę i czwartek u matki, piątek u ojca, pół soboty u ojca a pół u matki, niedzielę u matki. W tym autentycznym przykładzie dziecko spędza porównywalną liczbę dni w roku u matki jak i u ojca. Jako ciekawostkę można podać, że w sytuacji pieczy naprzemiennej rodzice pobierają po połowie świadczenie 500+, jednak nie było tak od razu. MOPS-y początkowo wzbraniały się przed podziałem świadczenia i chętniej przyznawały całą kwotę rodzicowi, przy którym dziecko miało ustanowione miejsce zamieszkania (de facto pewna fikcja prawna w sytuacji pieczy naprzemiennej).
W niniejszym opracowaniu naświetlono jedynie część zagadnień związanych ze sprawowaniem władzy rodzicielskiej, konceptualizując ją i omawiając ustalanie jej w sytuacji rozpadu związku rodziców. Problematyka ta jednak jest szersza i związana jest z takimi zagadnieniami jak na przykład: „władza rodzicielska w zakresie rozporządzania majątkiem dziecka” czy „pozbawienie władzy rodzicielskiej a obowiązek alimentacyjny”. Jednak omówienie tych kwestii przekracza ramy niniejszego opracowania.
Podsumowując zaznaczyć trzeba jeszcze, że pojęcie „WŁADZA rodzicielska” wywodzi się z dawnych, co najmniej rzymskich, czasów. W czasach historycznych dziecko traktowane było jako przedmiot władzy rodziców, która to władza sprawowana była przede wszystkim w interesie tychże(!). Ważniejszym rodzicem był ojciec i posiadał nieograniczony zakres uprawnień względem dziecka (łac. patria potestas – władza ojcowska). Dzisiejsza myśl prawna, zakorzeniona w naukach przyrodniczych, dorobku psychologii i pedagogiki (Załuski, 2009) rozumie władzę rodzicielską jako pieczę wykonywaną w interesie dziecka, ma na celu jego ochronę; jej zasadniczą składową są obowiązki rodziców a dopiero później ich uprawnienia; a dziecko jest w tej dynamice traktowane podmiotowo (Ignatowicz i inni, 1993). Postawić przeto należy pytanie czy słowo „władza” nie jest w kontekście wychowania i kształtowania młodego człowieka anachroniczne i nie powinno być zastąpione innym terminem…
Literatura cytowana
Ignatowicz, J., Piasecki, K., Pietrzykowski, J. & Winiarz, J. (1993). Kodeks rodzinny i opiekuńczy z komentarzem. Wydawnictwo Prawnicze.
Kędziera, K. & Stępień, M. (2018). Piecza naprzemienna w polskim prawie rodzinnym. Palestra (3).
Załuski, W. (2009). Evolutionary Theory and Legal Philosophy. Edward Elgar.
Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Dz. U. 1964 Nr 9 poz. 59.
mgr Jan Rybak – ukończył studia w Instytucie Psychologii UJ. Obecnie jest asystentem w Zakładzie Metod Ilościowych w Politechnice Rzeszowskiej. Był biegłym z zakresu psychologii z listy Prezesa Sądu Okręgowego w Rzeszowie. Jest członkiem Polskiego Towarzystwa Nauk o Człowieku i Ewolucji oraz Polskiego Towarzystwa Psychologii Pozytywnej. Obecnie prowadzi badania nad dobrostanem psychologicznym, również z perspektywy ewolucyjnej.
dr Agata Wolanin – psycholog, absolwentka Międzywydziałowych Indywidualnych Studiów Humanistycznych na Uniwersytecie Jagiellońskim. Jest nauczycielem akademickim oraz prowadzi prywatną praktykę psychologiczną. Członek Polskiego Towarzystwa Terapii Poznawczej i Behawioralnej, Polskiego Towarzystwa Nauk o Człowieku i Ewolucji oraz Polskiego Towarzystwa Psychologii Pozytywnej. Prowadzi badania nad wdzięcznością i jakością życia.
